नेपालले सन् २०२० लाई घुमघाम वर्ष (पर्यटन वर्ष) का रुपमा मनाउने रहर गरेको थियो र त्यसै अनुरुपका कार्यक्रमहरु बनाएको थियो । कोभिड–१९ विश्व भ्रमणमा निस्किएसँगै यो कार्यक्रमा ब्रेक लाग्यो । घुम्नु परको कुरा, घरबाहिर निस्कनसमेत डराउनुपर्ने अवस्था आयो । अहिले त नागरिक डर प्रतिरोधी भइसकेका छन् । डराएर होइन, सचेत भएर तथा सुरक्षा मापदण्ड पालना गरेर जीवनको रथ गुडाउने चेत पलाएको छ । दैनिक जीवनयापनबाहेक दशैंको मेसोमा पर्यटकीय गतिविधि पनि केही चलमलाएको देखियो । प्याराग्लाइडिङको सहायताले हावामा कावा खाँदै रमाइरहेका नागरिकका तस्वीर र भिडियोले सामाजिक संजाल रंगीएका छन् । ठाउँ—ठाउँबाट सुन्दर हिमालका तस्वीर निरन्तररुपमा छाइरहेका छन् । राजधानीका आसपसका पर्यटकीय गन्तव्यसँगै पोखरा, सौराहालगायतका चल्तीका ठाउँमा दशैंको मेसोमा आन्तरिक पर्यटकको चहलपहल देखियो । त्यो चहलपहलले पर्यटन व्यवसायीलाई थोरै भएपनि राहत दिएको छ ।

कोभिड–१९ महामारीले ल्याएको आँधी छिट्टै थामिएलाजस्तो छैन । ढिलोचाँडो आँधी थामिएपछि विदेशी पर्यटक फेरि नेपाल भित्र्नेछन् भन्ने आशा गरौं । प्रकृतिले अनन्त सिंगारेको यो देश साहसिक पर्यटनका लागि संसारभर चर्चित पनि छ । अक्करे भीर, डरलाग्दा हिमाल र डरलाग्दा नदी साहसिक पर्यटनका रहरलाग्दा गन्तव्य बनिरहेका छन् । हिँड्न, डाँडाकाँडा चढ्नका लागि पनि बाह्य पर्यटक नेपालका विभिन्न ठाउँ पुग्छन् ।

नेपाली पर्यटक पनि गरुंगा झोला बोकेर, क्यामेरा भिरेर डाँडापाखा डुल्न अभ्यस्त भइसकेका छन् । स्वदेशीलाई पर्यटक नै नमान्ने चालचलन फेरिदो क्रममा छ । डाँडाकाँडा घुम्दा सञ्चो र आनन्द महसुस गर्नेहरु बढिरहेका छन् । यो आन्तरिक पर्यटनका लागि सुखद् पक्ष हो । तर पर्यटकलाई घुमाउने नाममा नेपाललाई सधैं अक्करे भीरको देश र गाउँका नागरिकलाई ‘भीरमौरी’ बनाउनु चाहिँ हुँदैन । अर्थात, विकासका नाममा जथाभावी डोजर जोत्नु गलत परिपाटी हो । पर्यटन र विकासको लय नमिल्दा देश न त गरिखान सहज बनेको छ न त घुमिसक्नु नै बनेको छ । साहसीक पर्यटनका लागि चल्तीका पदमार्गलाई जोगाएरै तथा प्रकृतिलाई दोहन नगरी स्थानीय नागरिकको दैनिक जीवनयापनका लागि सहज राजमार्ग, जलमार्ग र केबुलकारहरु बन्न सके देशको कथा अर्कै हुन्थ्यो । तर त्यसो भइरहेको छैन । केबुलकार तीर्थाटनमै सीमित छ । जलमार्ग एकाध रामरमितामै सीमित छ । नक्शांकन नगरी जथाभावी जोतेरै देश बनाउन खोज्दा जता गएपनि डाँडापाँखा छियाछिया देखिन्छन् । न हिँडिसक्नु, न गुडिसक्नु न उडिसक्नु । डाडाँपाखाको देश भएकाले देशभर घुम्तीहरु छन् । भूगोलले बटारेकोमा चित्त दुखाई छैन । तर सेवा, सुविधाको लय नमिलेकाले ती घुम्तीहरु मन बहलाउने खालका छैनन् ।

दूरदराजका कष्टकर तर रोमाञ्चक गन्तव्यबाहेक सानाठूला सहर छेउछाउँका सुन्दर र आकर्षक गन्तव्य पनि नेपालमा धेरै छन् । हेलिकप्टर चढेर सगरमाथाको फेदमा ब्रेकफास्ट खानेदेखि कलाकौशलले भरिएको द्धारिकाज रिसोर्टमा बास बस्ने सुविधा छ भनेर अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा चर्चा भएपनि त्यतिले मात्र मख्ख परेर भएन । हेलिकप्टर चढ्ने, महंगा पर्यटकीय गाडी तथा निजी गाडी चढ्ने पर्यटकलाई त नेपाल रमाइलै होला । तर, सार्वजनिक सवारी प्रयोगकर्ताका लागि पनि त नेपाल घुम्नलायक देश बन्नुप¥यो । सानाठूला सहर छेउछाउँका असाध्यै चलनचल्तीका गन्तव्यहरु सहज सार्वजनिक सवारी साधनको अभावमा कसरी ‘साहसीक’ भन्न मिल्ने गरी अप्ठेरा गन्तव्यहरु बनिरहेछन्, त्यसैबारे चर्चा गर्दैछु ।

काठमाडौं, पोखरा, भरतपुरलगायतका चल्तीका नेपाली सहरहरु फराकिला उपत्यकामा फिजिएका छन् । वरिपरि सुन्दर डाँडापाखा, ताल तलैया र नदी भएपनि यी सहर सफा, सुन्दर र मनमोहक बन्न सकेका छैनन् । काठमाडौं उपत्यकाको कलाकौशल, पोखराका तालतलैया र भरतपुरको हरियोपरियो विस्तारै खुइलिँदै जान थालेको छ । नेपालका सबै सहरहरु अव्यवस्थित तरिकाले ससाना प्लटमा घरले भरिने र अरु सार्वजनिक सम्पत्तिहरु मासिने समस्याले ग्रस्त छन् । सहर थकान उत्पादन केन्द्रजस्तो बनेकाले होला, थाकेका सहरवासी वरिपरीका डाँडाकाँडा पुगेर मन बहलाउने रहर गर्छन् । रैथाने सहरवासीबाहेक टाढा–टाढाबाट ती सहरमा आएका पर्यटकपनि डाँडाछेउँका गन्तव्यमा जान रुचाउँछन् ।

डाँडामा पुगेपछि दृष्टि बेस्सरी फिजारिन्छ । एकैपटक परसम्म देखिन्छ । प्रकृतिको नजिक पुगेको महसुस हुन्छ । हल्लाखल्लाले थर्किएको कान, प्रदुषणले थाकेको आँखाले शान्ति महसुस गर्छन् । त्यसैले ठूला सहर नजिकैका सुन्दर डाँडाकाँडाहरु चल्तीका पर्यटकीय गन्तव्य बनेका छन् । गन्तव्य बनेपनि डाँडाको विकास प्रकृतिमैत्री र रैथाने वास्तुकलामैत्री बन्न सकेको छैन । पर्यटक पुग्ने सबै ठाउँलाई ठमेल बन्ने रहर छ । त्यसैले त मनकामना सेरोफेरोको वस्ती होस् या नगरकोट, ती बस्तीहरुमा आफ्नोपन पटक्कै भेटिदैन । पानी कसरी जोगाउने, हरियोपरियो कसरी जोगाउने, फोहोर व्यवस्थापन कसरी गर्ने, वस्तीलाई कसरी मौलिक डिजाइनयुक्त बनाउने भन्नेतिर चिन्ता, चासो र चिन्तन देखिएको छैन । बडाबडा होर्डिङबोर्ड, काला तारको गुजुल्टो र अग्ला घरले डाँडाकाँडाको सौन्दर्य खस्किरहेको छ । सकेसम्म अग्लो भवन बनाउने र बढी पैसा कमाउने होडमा डाँडाकाँडाको गन्तव्य रमाइरहेको छ ।

प्रकृतिले मुठी फुकाएर दिएकाले ठूला सहर वरिपरिका सुन्दर डाँडाकाँडा पर्यटकीय आर्कषणको गन्तव्य त बने तर गन्तव्य बनेरमात्र भएन । पुग्नलाई सजिलो र सुरक्षित बाटो चाहियो । त्यो बाटोमा पर्यटकमैत्री सार्वजनिक सवारी साधन चाहियो । सँगसँगै एकाध घण्टामै हिँडेर पुगिने ठाउँमा सहज र सुरक्षित पैदलमार्ग पनि भए धेरै राम्रो । सम्मानजनक व्यवहार गर्ने कर्मचारी भएका सफा र सुविधाजनक सार्वजनिक सवारी साधन भैदिए ती गन्तव्यमा पुग्ने पर्यटक कति खुसी हुन्थे होलान् । त्यहाँ जानेको संख्या अझ कति बढ्थ्यो होला । ४ महिना व्यापार गरेर ८ महिना सुनसान हुने गन्तव्यमा बाह्रै महिना चहलपहल र व्यापार हुन्थ्यो होला । तर नेपालका अधिकांश गन्तव्य सहज सार्वजनिक सवारी साधनबाट जोडिन सकेका छैनन् ।

डाँडाकाँडाको के कुरा, भक्तपुरजस्तो उत्कृष्ट र सुन्दर पर्यटकीय गन्तव्य पर्यटकमैत्री सार्वजनिक सवारीसँग जोडिएको छैन । बाटो जति फराकिलो भएपनि उही कोचाकोच, घच्चमच्च र ढिलासुस्ती यात्रा उहिल्यैदेखि चलिरहेको छ । कार र मोटरसाइकल गुडेरमात्रै हुँदैन । पर्यटकीय गन्तव्य सहज र शुलभ सार्वजनिक सवारीबाट पनि जोडिनुपर्छ । नेपालगञ्ज उपमहानगरपालिकाले सहर क्षेत्रमा नगर बस सञ्चालनमा ल्याएको छ । कोहलपुरदेखि रुपैडिया बोर्डरसम्म सहज यात्राको व्यवस्था मिलाएको छ । घाँटीमा परिचयपत्र भिरेका र सबैसँग शिष्ट व्यवहार गर्ने महिला सहचालक देखेर बस चढ्नेले गर्व महसुस गर्छन् । यी एकाध उदाहरणबाहेक पर्यटकसँग पाइला पाइलामा पैसा असुल्ने नेपालका अधिकांश स्थानीय सरकारले सहज र शुलभ नगर यातायात सुरु गर्ने रहर गरेका छैनन् । यसो हुन सके पर्यटकीय गन्तव्यमा पर्यटक र स्थानीयवासी सबैले सुविधा पाउँथे । ती गन्तव्यको पर्यटकीय गतिविधि झन् फस्टाउँथ्यो ।

पर्यटकलाई सजिलोसँग जोड्न नजानेका गन्तव्य नेपालमा धेरै छन् । सानाठूला सहर नजिकका केही असाध्यै चल्तीका गन्तव्यको चर्चा गरौं । काठमाडौंबाट नगरकोट र ककनी नजिकै छ । केबुलकारबाट जोडिएको असाध्यै सुन्दर गन्तव्य कालिञ्चोक पनि दोलखाको सदरमुकाम चरिकोटबाट धेरै पर छैन । तनहुँको डुम्रेबाट बन्दीपुर र पोखराबाट सराङकोट पनि नजिकै छन् । यी डाँडाहरु सुन्दर छन् । हावापानी राम्रो छ । पर्यटकको ओइरो उहिल्यैदेखि तानिएकै छ । तर यी ठाउँमा नजिकको सहरबाट सार्वजनिक सवारी साधन प्रयोग गरेर पर्यटक सजिलै पुग्छन् त ? पुग्दैनन् । सहरबाट अत्यन्त नजिकका यी गन्तव्यमा पुग्न सार्वजनिक सवारी साधन प्रयोग गर्ने पर्यटकले अनेक सास्ती भोग्न बाध्य हुन्छन् । बेकारमा डाँडा चढ्ने रहर गरिएछजस्तो महसुस हुन्छ । मोटरसाइकल, ट्याक्सी र कार÷जीप चढ्नेले आनन्द नै मानेका होलान् । मोटरसाइकल र स्कोरपियो जिपको लर्को त यी गन्तव्यमा लामै देखिन्थ्यो कोभिड कालअघि । तर सार्वजनिक सवारी साधनमा यात्रा गर्ने पर्यटकलाई यी गन्तव्यले धेरै सकस दिन्छ ।

काठमाडौंबाट नगरकोट धेरै टाढा छैन । पर्यटकीय सुविधाका होटलको पनि दुःख छैन । तर त्यहाँ पुग्न पटक्कै सजिलो छैन । रत्नपार्कबाट सिधै नगरकोट जाने बस नै छैन । नगरकोट पुग्न पहिला रत्नपार्कबाट भक्तपुरको कमलविनायक पुग्ने बस चढ्नुप¥यो । कमलविनायक पुगेपछि नगरकोट जाने बस खोज्नुपर्यो । साह्रै सास्ती दिनेगरी कोचाकोच गरेर यात्रु भरेपछि बल्ल नगरकोटका बस ढलढल ढलपल गर्दै गुड्छन् । नगरकोट जाने बसपार्क देख्दा र बसमा छिर्दा नै बेकारमा जान लागेछुजस्तो भान हुन्छ । केही वर्षदेखि बनाउने नाममा बाटो अलपत्र पारेर नगरकोट गइनसक्नु बनेको छ । असाध्यै धूलाम्य यो बाटो ढिलोचाडो बन्ला तर बाटो बनेपनि बसको हालत त उही हो । पर्यटकलाई बसका सहचालक र चालकले गर्ने हप्कीदप्की व्यवहार त उही हो । रत्नपार्कबाटै राम्रा, सजिला, सफा र सुविधाजनक बस चलाए, त्यस्ता बसमा राम्रो आनीबानीको तालिम पाएका चालक र सहचालक राखे नगरकोट जान कति हौसिदा हुन्, स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटक । तर त्यस्तो हुनेवाला छैन । पर्यटकलाई दुःख दिएरै पर्यटन विकासको हल्ला गर्न सबैलाई सजिलो छ । पर्यटकलाई सताएरै यो देशको पर्यटन उद्योग चलिरहेको छ । नगरकोटमा पर्यटकलाई सेवासुविधा त कता हो कता, सार्क राष्ट्र बाहेकका पर्यटकसँग प्रतिब्यक्ति ३ सय ५० रुपैयाँ र सार्क राष्ट्रका पर्यटकसँग (नेपालीलाई होइन) २ सय ५० रुपैयाँ असुल्न थालिएको छ ।

नगरकोटको जस्तै हालत छ तनहुँ र पोखरामा । पोखरा पुग्नुअघिको सुन्दर र चल्तीको गन्तव्य हो बन्दिपुर । तनहुँको डुम्रे बजार पुगेका पर्यटक बन्दीपुर पुग्नुअघि नै हत्तु भइसकेका हुन्छन् । डुम्रे बजारमा थोत्रा बसको घण्टौंसम्मको पर्खाइ र कोचाकोच यात्राले अत्यास लाग्छ । न सजिलै पुगिन्छ, न सजिलै फर्कन पाइन्छ । ठूलो स्वागत गेटभित्र छिर्दा मख्ख परेका पर्यटक फर्कदा नमिठो अनुभूति लिएर फर्कन्छन् । यातायातको उचित प्रबन्ध नहुँदा अरु राम्रा कुरा पर्यटकले भसक्कै बिर्सन्छन् । यो तथ्य आत्मसात गर्नुपर्छ । पोखराको सराङकोट पुग्नेको हालत पनि उस्तै छ । पोखराको बाग्लुङ बसपार्कमा कोचाकोच भएर भरिएपछि बल्ल बस उकालो लाग्छन् । मुस्किलले एउटा बस अट्ने साँघुरो बाटो, गाडीचाहिँ दोहोरो गुड्न खोजेपछि जामले थलिन्छ यात्रा । सराङकोट पुग्दा नै मन थाकिसकेको हुन्छ । थाकेको मनले नियालेको दृश्य त धमिलो पो हुने रहेछ । २०७६ सालको दशैंताका त्यसरी नै हत्तु भएर सराङकोट पुग्दा मेरो पनि मन गह्रौँ भएको थियो । सार्वजनिक सवारी साधनमा चढेर अलिकति उकालो उक्लिएपछि देखिँदो रहेछ पोखराको पर्यटनको हविगत ।

अत्यन्त चल्तीका र सहर वा राष्ट्रिय राजमार्ग नजिकैका नगरकोट, ककनी, बन्दीपुर, सराङकोट, कालिञ्चोक केही प्रतिनिधि उदाहरणमात्रै हुन् । देशको पर्यटनको सिंगो चित्र यस्तै छ । पोखराबाट लुम्बिनी जाने पर्यटकले सजिलोसँग यात्रा गर्न पाउँदैनन् । पर्यटकीय सुविधाका एकाध बसहरु त छन्, डिलक्स नाम जोडिएका । तर तिनले अत्यन्त कमसल होटलमा अस्वस्थकर खाना महंगोमा खान बाध्य बनाउँछन् । पोखराबाट लुम्बिनी राम्रोसँग जोडिएको होला भन्ने मेरो अनुमान थियो । तर त्यसो होइन रहेछ । कालोपत्रे सडकले जोडिएपनि यात्राको अनुभव भने अलपत्रे नै रह्यो ।

पर्यटक हुन् या आम सर्वसाधारण, सबैले पैसा तिरेवापत सेवा पाउनुपर्छ । सजिलो सडक, सफा होटल र सहज सार्वजनिक सवारी साधन र ब्यक्तिगत सुरक्षा पर्यटकीय विकासको पूर्वशर्त हो । बाटो राम्रो बनाएर मात्र भएन । सहज यात्रा गर्न पाइएन भने बाँकी सबै कुरा फिक्का बन्छन् । केही सोधे कसैले हप्काउला कि ? केही किने कसैले ठग्ला कि ? केही खाए थला परिएला कि ? कसैले लुट्ला कि ? यस्तो त्रास बोकेर गरिने यात्राले के रमाइलो देला ?

प्रकृतिले दिएको अद्भूत सौन्दर्यले तानिएर स्वदेशी तथा विदेशी पर्यटक नेपालका कुनाकाप्चा डुलिरहेका छन् । तर डुलेर फर्कदा अनेकखाले सास्तीको चित्रले हिमाल र पहाडको चित्र नै धमिलो बन्छ । हिमाल, पहाड होस् या तराई जतासुकै सास्तीको साम्राज्य चलिरहेको छ । सजिलै पुग्छु, सजिलोसँग बस्छु र सजिलोसँग हलुको मनले फर्कन्छु भन्न सकिने गन्तव्य ठूला सहरभन्दा पर कता छ खै ? अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थल, राष्ट्रिय राजमार्गमा चल्ने डिलक्स बस, तारे होटलको चर्चा चुलिएकै छ । तर छोटो दूरीमा सहज सार्वजनिक साधनको ब्यवस्था मिलाउन स्थानीय सरकारको ध्यान पुगेको छैन । सहज सार्वजनिक सवारीले पर्यटकीय गन्तव्य जोड्न जानेको दिन स्थानीय सरकार, यातायात व्यवसायी र पर्यटन व्यवसायीको जय होस् ।

(बगाले आर्किटेक्ट तथा ग्रामीण विकासविज्ञ हुन् । उनी हाल संयुक्त राष्ट्रसंघीय विकास कार्यक्रमद्धारा सञ्चालित ‘नेपाल आवास पुनर्निर्माण परियोजना’ मा परामर्शदाताको रुपमा कार्यरत छन् । उनी बसोबास पद्दती र निर्माण संस्कृतिबारे कलम चलाउँछन्)